Prògram Choinnich

Coinneach MacÌomhair (CM): Tha mi cinnteach nach creideadh iad e ann an dùthchannan eile. Ceuman oilthigh ann an Gàidhlig agus cànanan Ceilteach, agus a' mhòr-chuid dhen obair-teagaisg ga dhèanamh tron a' Bheurla. Ach sin an suidheachadh a th' air a bhith againn ann an oilthighean na dùthcha seo bho riamh. A-nis, ge-tà, tha sin a' dol a dh'atharrachadh. Chaidh cead a thoirt seachad an t-seachdain a chaidh airson a' chiad ceum a bhith ga dhèanamh tro mheadhan na Gàidhlig a-mhàin. Ceum tro Shabhal Mòr Ostaig agus colaistean Oilthigh na Gàidhealtachd. Tha dà cheist a' nochdadh, 's dòcha. Dè as coireach gu bheil seo ga dhèanamh a-nise? Dè as coireach nach robh ron a seo? Còmhla rium an toiseach, Lachaidh Dick. Tha esan os cionn rianachd nan cùrsaichean ùr seo aig an t-Sabhal Mhòr. Lachaidh, dìreach dè amasan a tha sibh ris aig an àm a tha seo?

Lachaidh Dick (LD): Uill, 's e an t-amas a th' againn gum biodh daoine a' dol tro bharantais oilthigh aig am bitheadh fìor chomais ann an Gàidhlig, chan e a-mhàin ann an sgrìobhadh agus leughadh, ach cuideachd ann an conaltraidh, agus cuideachd gum biodh na cùrsachan sin a tha iad air an dèanamh, gum biodh iad a' buntainn ri cùisean an latha an-diugh air a' Ghàidhealtachd.

CM: Ailean Caimbeul, Fear-stiùiridh aig Comunn na Gàidhlig. A bheil oileanaich a' tighinn a-mach an-dràsta le ceuman Gàidhlig, Ceiltis aca, a bheil e comasach dhaibh a bhith a' dèanamh an nì a tha siud? A bhith a' tighinn a-mach agus ag obrachadh ann an nithean Gàidhlig air a' Ghàidhealtachd an-diugh?

Ailean Caimbeul (AC): Uill tha. Tha... mura bitheadh, bhiodh iad gun chosnadh. Ach tha mi a' smaoineachadh aig an aon àm, leis a h-uile h-urram 's spèis dha na daoine sin, cha bhi iad cho sgileil no cho comasach gu sìorraidh a' gabhail ceum ann an Ceiltis tro mheadhan na Beurla 's a bhitheas iad ma bhios iad a' gabhail nan dearbh cheum tro mheadhan na Gàidhlig fhèin.

CM: Cairistìona Walker còmhla rium ann an Obar Dheathain. Bidh ise a' teagasg oileanaich anns a' Cholaiste a Tuath, a tha gu bhith a' teagasg Gàidhlig san àrd-sgoil. A bheil thusa a' smaoineachadh, a Chairistìona, gun dèan seo diofar dhaibhsan?

Cairistìona Walker (CW): Ò, tha mi a' smaoineachadh gun dèan an diofar as motha. Tha mi a' smaoineachadh mar a bha cùisean, cha robh e dìreach, chan eil mi a' smaoineachadh, airson an fhìrinn innse, gun robh e dìreach fasanta a bhith a' teagasg ceumannan tro mheadhan na Gàidhlig. Ach an-diugh, mar a th' againn, tha uimhir a chlann againn a' tighinn tro na bun-sgoiltean a th' air am foghlam fhaighinn tro mheadhan na Gàidhlig. Tha sinn an dòchas gu bheil iad gu bhith a' faighinn tuilleadh 's tuilleadh chuspairean anns an àrd-sgoil tro mheadhan na Gàidhlig. An uair sin, a dhol gan teagasg tro mheadhan na Beurla, 's e ceum rudeigin fada air ais a th' ann, nach e? A bhith a' dol air ais gu bhith gan teagasg tro mheadhan na Beurla. Tha mi a' smaoineachadh mar as motha 's mar as motha a tha iad a' cleachdadh a' chànain a tha seo, chan eil dòigh air nach ann nas fheàrr a bhios iad a' dol, agus nas comasaiche anns a h-uile dòigh a thaobh teagaisg a' chlann iad fhèin.

CM: A bheil thusa a' smaoineachadh gum bi oileanaich deònach gabhail ris an atharrachadh?

CW: Tha gu dearbh. Na h-oileanaich a tha a' tighinn thugam fhìn anns a... anns an oilthigh, a th' air ceum a dhèanamh, tha fhios a'm nuair a thuirt mi riutha gun robh sinn gu bhith a' dèanamh a' chuid as motha dhen an obair anns a' Cholaiste a Tuath tro mheadhan na Gàidhlig, 's ann gu math toilichte a bha iad sin a chluinntinn.

CM: Bha Dòmhnall MacAmhlaigh air ceann Roinn nan Cànan Ceilteach ann an Oilthigh Obar Dheathain agus Oilthigh Ghlaschu. Tha e còmhla rium cuideachd. A Dhòmhnaill, Cairistìona ag ràdh... an dùil an e fasan a tha seo, no an e seo dha-rìribh an t-slighe air adhart?

Dòmhnall MacAmhlaigh (DM): Ò, tha mi a' smaoineachadh gur e seo an t-slighe air adhart, gun teagamh. Tha mi a' smaoineachadh gur e rud ionmholta a th' ann gu bheil seo air a thighinn gu buil bho dheireadh thall, agus tha mi an dòchas gun tèid leis agus tha mi an dòchas gun tèid a dhèanamh ceart.

CM: Mus toir sinn sùil air adhart, 's dòcha sùil bheag air ais, ma-thà, agus 's e a' cheist dhuibh fhèin 's dhan a h-uile duine eile a th' air a bhith an sàs ann thairis nam bliadhna, ann an dòigh tha e annasach nach ann mar seo a bha cùisean co-dhiù. Carson nach ann?

DM: Ò uill, tha e annasach, nuair a choimheadas tu ris, ach bha adhbharan air a sin, adhbharan eachdraidheil air. Anns a' chiad àite, cha robh e an toiseach ceadaichte teagasg tro chànan eile ach dìreach - 's e sin an cùrsa gu lèir a dhèanamh tron a sin, rianachas a dhèanamh tron sin 's a leithid sin a rud - cha robh e... cha robh e ceadaichte a dhèanamh. Agus an uair sin cha robh e ion-dhèanta. Cha ghabhadh e dhèanamh. Cha robh duine agad a dhèanadh e, bhon dh'fheumadh tu às bith dè na rudan eile cuideachd, agus dh'fheumadh tu pàirt dhen a' cheum a dhèanamh tron a' Bheurla, agus mar sin cha robh agad de dhaoine a dhèanadh a h-uile càil. Ach tha fhios gum bithist a' dèanamh beagan dhen an teagasg tron a' Ghàidhlig, agus uaireannan mòran dhen teagasg tron a' Ghàidhlig ann am pàirt dhe na cùrsachan a bhithist a' dèanamh anns na h-oilthighean. Tha fhios gun robh e an-còmhnaidh iomchaidh a bhith ga dhèanamh, agus gun gabhadh e... gun gabhadh pàirt dheth a dhèanamh, ach man a thuirt mi an toiseach, tha mi an dòchas a-nise gun tèid leis, gun tèid a dhèanamh ceart. Tha mi an dòchas nach eil duine a' smaoineachadh gur e rud a tha seo a tha gu bhith furasta a dhèanamh, gun ullachadh no càil ach dìreach tòiseachadh air. Tha mi cinnteach nach eil.

CM: Uill, Lachaidh Dick, ann an dòigh, siud a' cheist dhan fheadhainn a tha an sàs ann, nach e?

LD: Uill, tha sin ceart, agus cha chreid mi nach fhaod mi faothachadh a thoirt do Dhòmhnall anns a' chiad dhol a-mach. Chan ann gun smaoineachadh agus gun obair a tha sinn a' tighinn chun na h-ìre seo fhèin, agus bidh barrachd ri dhèanamh, agus bidh barrachd luchd-obrach ri fhastadh mu choinneimh na h-obrach a tha ri dhèanamh. 'S e fìor chall a bhiodh ann le faighinn chun na h-ìre seo nan d' reigheadh cùisean iomrall oirnn an-dràsta.

A thaobh a' chuspair a bha Dòmhnall a-mach air gu ruige seo, dh'fhaodainn a ràdh gur dòcha gur e obair latha tòiseachadh. Cho fad ri na trì-ficheadan a thòisichear air teagasg tro mheadhan na Gàidhlig anns na h-àrd-sgoiltean do na feadhainn a bha a' gabhail Gàidhlig a-mhàin. Bha sinn an uair sinn anns na ceithir-ficheadan mun do thòisichear gu h-oifigeil a' teagasg tro mheadhan na Gàidhlig anns a' bhun-sgoil, agus 's ann dìreach bho chionn bliadhna no dhà a thòisichear an uair sin ri teagasg chuspairean eile tro mheadhan na Gàidhlig anns na h-àrd-sgoiltean. Agus tha sinn mar gum b' eadh air a bhith a' dèanamh adhartas mean air mhean.

CM: A Chairistìona, tha thusa ag ràdh gu bheil thusa a' dèanamh na h-uiread anns na cùrsaichean a th' agad fhèin ann an sin an-dràsta. An rabhadh a th' aig Dòmhnall MacAmhlaigh ann an sin, na biodh duine a' smaoineachadh gu bheil e furasta idir, feumaidh tòrr ullachadh a bhith air a dhèanamh, a bheil thu a' gabhail ris a sin?

CW: Tha gu dearbh. Chan ann gun ullachadh as urrainn a dhèanamh, dìreach man a bha mi a' cantainn, air sgàth 's nach robh sinn ga dhèanamh mar seo ron a seo. Tha e cho furasta rudan a dhèanamh tro mheadhan na Beurla, bhon 's ann tro mheadhan na Beurla a chaidh sinn fhìn oideachadh anns an sgoil, 's mar sin tha e anns a' chleachdadh a bhith a' cleachdadh gràmar 's mar sin anns a' Bheurla. Tha e an uair sin rudeigin duilich tòiseachadh a' smaoineachadh air dè na facail a tha mi a' dol a chleachdadh air sin, dè man a chuireas mi sin thairis ann an dòigh 's gu bheil e gu bhith ceart agus gu bheil e gu bhith ann an dòigh 's gun urrainn dha na h-oileanaich iad fhèin a chleachdadh a-rithist. Nis, bha cuid a chuspairean a rinn sinne tro mheadhan na Beurla, ma bha iad a' dèanamh aistidhean 's rudan, bha an uair sin bha mi airson a bhith cinnteach gun robh na facail 's a h-uile càil air a shon, na beachdan aca anns a' Bheurla. Agus chanainn... an uair sin bha sinn an-còmhnaidh a' dèanamh deasbaid mu dheidhinn anns a' Ghàidhlig fhèin, 's bha e... feumaidh mi 'g ràdh gun robh e a' còrdadh ri na h-oileanaich, 's bha iad gu math comasach air a dhèanamh an dèidh ceum a dhèanamh anns an oilthigh.

CM: Seo aon dhe na duilgheadasan a th' agad, Lachaidh Dick, nach e? Mar a thuirt Cairistìona ann an sin, 's e sin, chaidh a' mhòr-chuid againn ar foghlam tro mheadhan na Beurla, agus 's e ceum mhòr a th' ann, mar a bha Dòmhnall MacAmhlaigh ag ràdh, a bhith a' dol bho aon gun an fhear eile, agus a' cheist, a bheil daoine gu leòr ann as urrainn seo a dhèanamh?

LD: Uill, cha d' reighinn às àicheadh nan duilgheadasan a tha ann, ach ma choimheadas duine air ais air eachdraidh na cùise, bha daoine a' togail na h-aon duilgheadasan sin nuair a thòisichear air teagasg tro mheadhan na Gàidhlig anns an àrd-sgoil anns na trì-ficheadan, mar a dh'ainmich mi, agus a-rithist, ri linn a bhith a' dèanamh an aon rud anns a' bhun-sgoil. Agus bha duilgheadasan mu choinneimh, 's bha obair ri dhèanamh - cha bhi e air a chaochladh a' tighinn a-nis gu ìre oilthigh - ach ma fhuair sinn thairis air na duilgheadasan aig an dà ìre eile, chan eil mi a' faicinn carson nach b' urrainn dhuinn an aon rud a dhèanamh a thaobh na h-oilthigh.

CM: Agus a' bruidhinn air oilthighean, a mhaighstir MhicAmhlaigh, can an-dràsta, a' coimhead air Obar Dheathain agus Dùn Èideann agus Glaschu, 's e rud a tha a' dol a thachairt ann an sin, mas e agus gur e seo an rud a tha daoine ag iarraidh, 's gur e... daoine a' faicinn gur e seo an t-slighe air adhart, mana h-atharraich iadsan, caillidh iad na h-oileanaich, nach caill?

DM: Ò uill, mas e sin a tha na h-oileanaich ag iarraidh, caillidh gun teagamh. Chan e... tha mi cinnteach gun robhas a' cur... a' togail duilgheadasan dhen t-seòrsa sa ron a seo, ach tha mi a' smaoineachadh, 's e an rud a bh' agamsa, chan eil mi... chan eil mi... tha mi a' smaoineachadh gur e... gur e rud math a th' ann, 's tha mi a' smaoineachadh gum bu chòir a h-uile h-oidhirp a dhèanamh a dhol air adhart leis. Ach man a bha Lachaidh a' cantainn, tha mi a' smaoineachadh gur e... gur e call eagallach a bhiodh ann mana deigheadh e air adhart cho luath 's cho math 's ghabhas. Agus rud eile, chan e a-mhàin gum feum a h-uile duine a tha a' teagasg ann an clas dòigh fhaighinn air coimhead... bruidhinn ris na h-oileanaich aige fhèin, ach ma tha seo a' dol air adhart aig ìre oilthigh, feumaidh an aon chainnt teagasg 's an aon chainnt mu dheidhinn, abair, rud man bruidhinn mu dheidhinn cainnt 's bruidhinn mu dheidhinn litreachas, feumaidh an aon chànan a bhith aig a h-uile duine. Agus 's e seo far an robh mise a' faicinn an duilgheadas. Feumaidh... feumar faclairean a dhèanamh a bhios aig na h-oileanaich agus gu dearbh aig pàirt dhen luchd-teagaisg.

CM: Cò bha... an e Ailean a bha a' feuchainn ri faighinn a-steach an siud?

LD: Tha mi duilich, 's mise a bh' ann, Lachaidh Dick. Tha mi a' smaoineachadh, a thaobh a' phuing a th' aig Dòmhnall, tha e da-rìribh cudromach, agus bhithinn an dòchas nach biodh idir daoine a' faicinn a' chùis a tha seo mar oilthighean a' strì an aghaidh a chèile, gur e a dh'fheumas a bhith ann ach co-obrachadh a chùm maith na Gàidhealtachd agus nan sgoilearan againn, agus tha mi glè chinnteach gur ann mar sin a bhitheas.

CM: An e aon dhe na buaidhean a dh'fhaodadh a bhith aige seo, a Dhòmhnaill, can na h-oilthighean mòra, na seann oilthighean, gum feum iadsan gluasad chun a seo cuideachd?

DM: Ò uill, tha mi cinnteach gur e, gum bi... tha mi cinnteach gum bi mòran dhe na th' anns na h-oilthighean sin glè thoilichte air an seòrsa cuideachadh a tha seo fhaighinn airson a bhith a' faighinn air adhart gu bhith a' dèanamh nan rudan as motha agus gum biodh iad airson a dhèanamh bho chionn fhada an t-saoghail.

CM: Ailein, ann an dòigh tha seo a' toirt a-steach grunnan cheistean co-cheangailte ri poilitigs na Gàidhlig cuideachd, nach eil? Tha Dòmhnall MacAmhlaigh ag ràdh ann an sin, cha robh e ceadaichte aig aon àm a bhith a' teagasg tro mheadhan na Gàidhlig. Tha mi cinnteach gun robh sin as coireach gun robh mòran luchd-rannsachaidh agus cha robh Gàidhlig aca, 's dh'fheumadh a h-uile càil a bhith air a dhèanamh ann am Beurla. Tha seo co-cheangailte ri còraichean sluaigh 's rudan mar sin, nach eil?

AC: Tha, agus tha mi a' smaoineachadh gu bheil rudeigin eile an seo cuideachd, a Choinnich. Chan e rud a tha seo dìreach a tha a' tachairt ri linn, mar gun canadh tu, deagh rùn no ùidh às ùr dhan a' Ghàidhlig a-mhàin. 'S e rud a th' ann a dh'fheumas tachairt ma tha sinn a' dol a dhèanamh adhartas idir. 'S e ceum a th' ann a tha a' leantainn ann an altaibh nan ceumannan eile a tha a' tachairt. Tha e iomchaidh 's ceart ann an lùib na strì a tha sinn a' dèanamh airson inbhe a' chànain. Agus thuirt Lachaidh aig toiseach cùise 's tha Cairistìona air a ràdh cuideachd, 's e... chan eil e gu leòr gum bi daoine againn le ceum ann an Ceiltis le comas sgrìobhaidh 's leughaidh. Feumaidh sgilean conaltraidh a bhith aca cuideachd. Feumaidh iad a bhith fileanta, da-rìribh fileanta, anns a' chànan, agus an aon dòigh air an daingnich sinn sin 's air an dearbh sinn sin, 's ann le bhith gan teagasg tro mheadhan a' chànain. So tha mi a' smaoineachadh, ged a tha duilgheadasan an lùib seo, mar a tha an lùib a h-uile càil eile a tha sinn a' dèanamh airson a' chànain a tha seo a leasachadh, feumaidh e tachairt.

CM: Uill, aon dhe na ceistean, agus às bith dè ur beachd, oir bidh daoine ga faighneachd, a bheil gu leòr dhaoine againn as urrainn seo a chur air adhart?

LD: Uill tha mi a' smaoineachadh gu bheil. Tha an aon duilgheadas air a bhith air a thogail, agus tha mi duilich a bhith a' tilleadh chun a h-aon phuingean, nuair a bhathar a' tòiseachadh air teagasg tro mheadhan na Gàidhlig anns a' bhun-sgoil. Nist, tha na duilgheadasan sin fhathast againn anns a' bhun-sgoil, nach eil gu leòr dhaoine ann, ach a dh'aindeoin sin, tha an obair a' dol air n-adhart agus a' leudachadh, agus 's ann mar sin, tha mi an dòchas, a bhios an t-suidheachadh a thaobh na h-oilthighean.

CM: Ò, tha mi a' tuigse sin, ach an dèidh sin tha a' cheist ri faighneachd, nach eil?

LD: Tha a' cheist ri faighneachd, agus 's e dìreach aideachadh gu bheil an t-suidheachadh ann, agus dòighean obrach fhaighinn a gheibh thairis air a sin. A thaobh Oilthigh na Gàidhealtachd, thathar an dòchas gum bithear a' cleachd innealan 's goireasan an latha an-diugh airson 's gun fhaodar a bhith a' dèanamh teagasg eadar cholaistean, agus mar sin, nach fheum an luchd-obrach gu lèir a bhith stèidhichte ann an aon cholaiste. Tha thu a' tarraing air na sgilean, brith cà bheil iad, agus dh'fhaodadh sin a bhith anns na h-oilthighean traidiseanta, tha mi an dòchas, agus gum bi an co-obrachadh a tha sin a' dol fad 's farsaing eadar na h-oilthighean.

CM: Ailean Caimbeul, 's dòcha an-dràsta gur e aon dhe na h-adhbharan cuideachd nach robhar a' dèanamh seo anns na seann làithean, gur dòcha nach robh feum air a dhèanamh, a thaobh agus a' chuid as motha dhe na h-oileanaich a bha a' dol a-steach airson ceuman Ceiltis 's mar sin, bha iad fileanta anns a' chànan. An-diugh, mòran dhen an fheadhainn òg a tha a' dol a-steach airson na ceuman a tha seo, 's dòcha gun sgrìobh iad agus gun leugh iad i, ach chan eil am fileantas fhèin cho math agus a bu chòir dha a bhith. An e sin aon adhbhar eile, 's dòcha, nuair a tha daoine a' tighinn a-mach à colaiste le ceum aca, gum bu chòir dha daoine a bhith dearbhte gu bheil iad comasach agus fileanta anns a' chànan?

AC: Tha mi a' smaoineachadh gu bheil sin fìor, agus cionnas nach bitheadh? Mura h-eil... far a bheil a' Ghàidhlig air a bhith a' fàs lag anns a' choimhearsnachd fhèin, agus tha sinn a' faicinn sin gu dearbha anns na h-aonadan Gàidhlig, far a bheil pàrantan aig nach eil an cànan iad fhèin, ach tha iad titheach air a' chànan a tha sin a thoirt air ais dhan cuid teaghlaich, 's tha iad mar sin gan cur dha na h-aonadan Gàidhlig. Ach tha duilgheadas aig na pàrantan a tha sin, thoradh chan eil iad fhèin air chomas cuideachadh a thoirt dhan a' chloinn. Ach mar a bha Lachaidh a' ràdh, tha sinn a' faotainn adhartais a dh'aindeoin a h-uile duilgheadas a tha sin. Ach mar a tha foghlam tro mheadhan na Gàidhlig a' leudachadh aig ìre bun-sgoil 's aig ìre àrd-sgoil, feumaidh e cuideachd tachairt aig ìre nan oilthighean, agus chun an tachair e, 's chun am bi e cunbhalach agus coileanta ann a shin, chan eil sinn gu bhith a' dèanamh adhartas mar bu chòir.

CM: Uill, cha b' e seo, tha mi cinnteach, an turas bho dheireadh a bhios sinn a' bruidhinn air a' chuspair a tha seo. Mo thaing dhan a' cheathrar agaibh airson beachdachadh air còmhla riumsa ann an seo an-diugh. Ailean Caimbeul, Lachaidh Dick, Cairistìona Walker, an t-Ollamh Dòmhnall MacAmhlaigh.