Prògram Choinnich

Coinneach MacÌomhair (CM): Thàinig cùis bho chionn ghoirid gu tribiunal cosnaidh anns a' Chuimrigh far an do bhuannaich chef a chòir a bhith a' bruidhinn ann an Cuimris aig obair. Chaill e obair nuair nach do chòrd e ris an fheadhainn aig an robh e ag obair gun robh e a' bruidhinn sa Chuimris. Tha e coltach gur e seo co-dhiù an ceathramh turas a tha cùis mar seo air nochdadh, far an deach feuchainn ri stad a thoirt air daoine a bhith a' bruidhinn ri chèile sa Chuimris. Tha mi cinnteach gu bheil an aon seòrsa suidheachadh a' nochdadh an àite sam bith far a bheil cànan beag a' strì ri cànan mòr. Ach 's e a' cheist, cuin a tha e ceart a bhith umhail? Cuin a tha e ceart a bhith a' seasamh còraichean cànain? Tha mi an dòchas beachd fhaighinn air a sin an-dràsta. Triùir a tha eòlach air a' Chuimrigh, air Èirinn agus air an dùthaich seo fhèin. An toiseach, anns a' Chuimrigh, far a bheil Seòras Jones, ann an Aberystwyth. A Sheòrais, dè seòrsa beachd a bhios agaibh air rud mar seo anns a' Chuimrigh?

Seòras Jones (SJ): Uill, nach eil e nàireach fhèin air fad, mar an tàinig sinn seachad air an t-seòrsa seo a dh'amaideas, far am bi daoine air an cur às an dreuchd airson an cànain fhèin a bhruidhinn ri chèile. Chan eil mi eòlach air... dìreach mion-eòlach sa chùis seo fhèin, ach tha e mar gum biodh... uill, 's e iongantas nach tàinig sinn seachad air a leithid sin a' ghnothach anns an latha seo, far a... far a bheil sinn a-nis, chan e a-mhàin taobh a-staigh de Bhreatainn, ach le dùthchannan na h-Eòrpa air fad a' tighinn nas fhaisge air a chèile, tha sinn a' dol a bhith feumail air fàs cleachdte ri ioma cànain a' tighinn beò taobh ri taobh, agus mura dèan sinn dheth, uill, chan eil cùisean mar seo a' toirt mòran dòchas no misneachd do dhuine.

CM: A bheil thusa a' tuigse gu bheil suidheachaidhean ann far... uill, dh'fheumadh duine a ràdh, uill, chan eil e iomchaidh a bhith a' bruidhinn Cuimris, oir cha thuig daoine dè tha thu ag ràdh?

SJ: Uill, corra uair. Tha mi a' tuigsinn gu bheil suidheachaidhean ann far a bheil e doirbh ann a thaobh obair no a thaobh suidheachadh aig an taigh, far a bheil daoine ann aig a bheil atharrachadh cànainean agus 's e rud far a bheil feum air beagan diplomacy air an dà thaobh. Ach 's ioma, ioma uair a chunnaic sinne seo, mar a bhios daoine aig nach eil a' Chuimris, mar gum biodh iad car paranoid, 's thig daoine far an trèan a' chiad uair agus nuair a chluinneas iad Cuimris air an t-sràid fhèin, bidh iad corra uair cho dìolaidh mì-mhodhail 's gun abair iad ri daoine gun sin a dhèanamh, agus iadsan air ùr-thighinn don àite, agus gun gnothach sam bith aca ris a' chòmhradh a tha a' dol, agus a' smaointeachadh nach... nach robh daoine ach a' feitheamh air daoine coigreach a bhith a' tighinn a chur dragh orra leis a' chànain, mar gum b' e sinne bu choireach gun robh a' chànain aca anns a' chiad àite. 'S e rud a tha doirbh corra uair, tha mi a' tuigsinn, agus tha feum air car de mhodh aca air an... air an dà thaobh, ach air a shon sin, bu toigh leamsa corra uair beagan barrachd modh fhaicinn on taobh eile. Tha iadsan clis gu leòr gu tric a' bruidhinn timcheall air cho mì-mhodhail 's a tha e. Dè mu dheidhinn iadsan a bhith ag ionnsachadh beagan de chànain an àite anns a bheil iad? Nach biodh sin nas modhaile?

CM: Uill, tha Mark Wringe còmhla rium an-dràsta ann am Port Rìgh. Tha esan eòlach gu sònraichte air suidheachadh na h-Èireann. Uill, dè na suidheachaidhean ann an Èirinn an-dràsta, far a bheil daoine gu math daingeann airson a bhith a' bruidhinn ann an Gàidhlig na h-Èireann? Dè na suidheachaidhean far a bheil iad deònach a bhith a' gabhail ris gum feum iad a bhith a' bruidhinn ann am Beurla mar eisimpleir, Mark?

Mark Wringe (MW): Uill, madainn mhath, a Choinnich. Tha e a' cur iongnadh ormsa cho eadar-dhealaichte 's a tha Èirinn aig amannan. Nam biodh tu a dol a-staigh, can, gu bùth no oifis no taigh-òsta no àite sam bith mar sin anns a' Ghàidhealtachd fhèin ann an Èirinn, cha bhiodh tu an dùil idir gum biodh ge bith cò bhios air cùl a' chunntair a' bruidhinn Beurla riut, agus 's ann a thòisicheadh tu, fiù 's mura biodh tu, fhios agad, air a bhith ann mar-thà agus mura biodh tu eòlach orra idir, 's ann a thòisicheadh tu riutha ann an Gàidhlig, agus bhiodh tu an dùil ri freagairt agus ri seirbheis ann an Gàidhlig ann an Èirinn. 'S e rud eile a th' ann air fad. Chan ann mar a tha e an seo, agus sinn car diùid gu Gàidhlig a bhruidhinn ri daoine nach aithnich sinn idir, fiù 's ann an àitichean far a... far am faodamaid a bhith... a bhith reusanta cinnteach gum bi Gàidhlig aca co-dhiù. Chan e gu bheil daoine a' coimhead air mar rud mì-mhodhail a bhith a' tòiseachadh le srainnsear ann an Gàidhlig idir.

CM: Ach an seòrsa rud a bha Seòras a' bruidhinn mu dheidhinn ann an siud an-dràsta, a bheil daoine, can, a' tighinn a Ghàidhealtachd na h-Èireann agus iad a' cluinntinn daoine a' bruidhinn anns a' Ghàidhlig agus iad, mar gum b' eadh, a' smaoineachadh gur ann a dh'aona ghnothaich air sgàth gu bheil iadsan ann a tha iad a' tòiseachadh a' bruidhinn na Gàidhlig, gun ghuth gur iadsan a tha a' tighinn a-steach le cànan coimheach dhan a' choimhearsnachd sin? A bheil an seòrsa rud sin ann an Èirinn?

MW: Chan eil mi a' smaoineachadh gu bheil. Tha daoine an dùil, nuair a thèid iad dhan a' Ghàidhealtachd, gun cluinn iad Gàidhlig ann an Èirinn, agus daoine a thig bhon taobh a-muigh, tha dùil gum bi fiù 's rudan leithid coinneamh baile no rud sam bith a bhios a' dol air adhart, coinneamh sam bith no cruinneachadh sam bith, tha iad an dùil gur ann tron a' Ghàidhlig a bhios sin, agus feumaidh iad mar sin an cànan ionnsachadh mura bheil e aca mar-thà. Ach 's dòcha gu bheil an suidheachadh rud beag eadar-dhealaichte, air sgàth 's gum bi a h-uile duine ann an Èirinn a' faighinn Gàidhlig anns an sgoil, agus bidh iad a' tòiseachadh nuair a thèid iad dhan sgoil a' chiad latha, aig còig bliadhna a dh'aois, gu 'm fàg iad an sgoil aig seachd bliadhn' deug no ochd bliadhn' deug, tha iad a faighinn Gàidhlig, 's mar sin bidh beagan aca mar-thà, agus tuigidh iad beagan. Fiù 's ged nach bitheadh iad fileanta agus uabhasach deònach mòran a bhruidhinn, tuigidh iad cuid, agus tha iad... tha iad an dùil, nuair a thèid iad dhan a' Ghàidhealtachd, gur e Gàidhlig a dh'fheumas iad fhèin a bhruidhinn, agus gur e Gàidhlig a chluinneas iad.

CM: Uill, dè mu dheidhinn an suidheachadh ann an seo, a-rèiste, ann an Alba, anns na h-Eileanan an Iar, mar eisimpleir? Còmhla rium, Dòmhnall Màrtainn, Oifigeach Leasachaidh ChNAG. Nuair a bha sinn a' bruidhinn air a seo a-staigh anns an oifis dìreach bho chionn dhà no thrì làithean air a' chuspair a tha seo, bha tè dhen a' chlann-nighean 's i ag ràdh rium gun robh i ag obair aig an arm uaireigin ann an Uibhist agus gun... agus gun robh i dìreach a' bruidhinn ri tè dhe na caraidean aice ann an Gàidhlig 's gun deach tionndadh rithe, don't speak that language in here. A bheil sin a' cur iongnadh ort?

Dòmhnall Màrtainn (DM): Ann an dòigh, chan eil e a' cur iongnadh orm, air sgàth 's gu bheil sin a' sealltainn gu bheil daoine ann 's dòcha a tha aineolach air luach a' chiad chànan, agus cha tàinig mise tarsainn riamh air duilgheadas den t-seòrsa seo fad nam bliadhnaichean aig an robh mi aig a' chomhairle agus cuideachd gu dearbh...

CM: Nach tàinig?

DM: Cha tàinig, cha tàinig. Cha tuirt duine riamh rium, na bruidhinn a' Ghàidhlig. Carson a tha thu a' bruidhinn na Gàidhlig? Cha tàinig sin a-staigh oirnn idir, idir, idir. Agus a bharrachd air a sin, bha mi ag obair ann an Oifis na h-Alba o chionn iomadach bliadhna agus bha mi fhèin agus duine no dithis eile, cha robh mòran cothrom againn gun teagamh, cha robh thu uiread sin a bhruidhneadh Gàidhlig an oifis na h-Alba, ach nuair a bhiodh sinn a' coinneachadh ri chèile taobh a-muigh na h-oifisean anns an togalach, bha sinn a' bruidhinn na Gàidhlig, agus cha tàinig duine riamh agus a thuirt... gun tuirt e rinn, sguir a bhruidhinn na Gàidhlig. Bha iad dìreach a' tuigsinn gur e an cànan againn fhèin a bh' ann.

CM: Tha mi a' tuigse, ged a tha thu ag ràdh sin, gu bheil cuid a chomhairlichean a-nise 's gu bheil iad a' dèanamh... ga dhèanamh gu math follaiseach nach eil iad idir measail air a bhith a' cluinntinn facal Gàidhlig ann an seòmar na comhairle.

DM: Shìos aig Comhairle nan Eilean?

CM: Faodaidh tu sin a ràdh... faodaidh tu bruidhinn mu dheidhinn seo a-nis leis nach eil thu ann tuilleadh.

DM: Uill, bha sin riamh, bha feadhainn ann, dhe na comhairlichean, a bha 's dòcha a' smaoineachadh nach robh e uabhasach fhèin cofhurtail a bhith a' cleachdadh na Gàidhlig ann an suidheachadh cho foirmeil ri coinneamh na comhairle, agus bho àm gu àm tha iad air sin a dhèanamh gu math soilleir, ach a dh'aindeoin sin 's e poileasaidh na comhairle a dhol air adhart agus, far a bheil e idir comasach, a' Ghàidhlig a chleachdadh.

CM: A bheil còir againn, chun an ìre far an canadh cuid, tha e mì-mhodhail, a bhith a' cumail oirnn a bhith a' bruidhinn na Gàidhlig?

DM: Uill, tha mise a' smaoineachadh nach e mì-mhodh a th' ann. Ma tha dithis, mar a bha an suidheachadh a tha seo anns a' Chuimrigh, far an robh dithis ag obair ann an taigh-bìdh, agus iad le chèile a' cleachdadh a' chiad chànan aca, chan eil mi a' smaoineachadh gur e mì-mhodh a bh' ann dhaibhsan a bhith a' bruidhinn tron a' Chuimris, agus cha robh e gu diofar cò bha timcheall orra, an tuigeadh iad an cànan no nach tuigeadh. Cha robh ann ach na còraichean a tha mise a' smaoineachadh a bu chòir dhaibh fhèin a chleachdadh.

CM: Ach nach eil an seòrsa rud a bha Seòras Jones ag ràdh an siud cho coltach ris an rud a chì sinn ann an seo? Daoine a' tighinn bhon an taobh a-muigh agus iad a' smaoineachadh gu bheil daoine a' bruidhinn a' Ghàidhlig dìreach a dh'aona ghnothaich seach gun tàinig iadsan, agus airson cais a chur orra.

DM: Tha sin ceart. Tha sin... tha sin ann co-dhiù, agus gheibh thu daoine a tha mì-chinnteach nan suidheachaidhean fhèin, agus chan eil iad idir airson gum bi daoine a' bruidhinn cànan nach tuig iad air sgàth 's gu bheil eagal orra, tha mi a' creidsinn, gum bi iad a' bruidhinn mun deidhinn fhèin.

CM: Tha thusa ag ràdh, a-rèiste, ma thig duine a-steach dhan a' chuideachd agamsa ann an seo an-dràsta, aon duine agus gu bheil còignear no sianar againn a' bruidhinn anns a' Ghàidhlig, nach e mì-mhodh a th' ann idir mi gun tionndadh gu Beurla?

DM: Chan e, gu dearbha fhèin e. Tha mi a' smaoineachadh gur e do chòir fhèin a th' ann an cànan a tha thu fhèin cofhurtail a chleachdadh fhad 's a tha a h-uile duine eile leis a bheil thu a' bruidhinn comasach air an cànan sin a thuigsinn.

CM: Gu math tric, na daoine a thig a-steach, canaidh iadsan, cumaibh oirbh, ach 's e sinne a tha a' faireachdainn mì-chofhurtail, nach e?

DM: Uill, tha sin ann gun teagamh, agus sin taobh eile an argamaid. Bha sinn riamh gu math dona air a bhith a' dol dhan a' Bheurla nuair a thigeadh aon duine nar làthair. Ach tha mi a' smaoineachadh gu bheil sin ag atharrachadh an-diugh. Chan eil uiread de shuidheachaidhean dhen t-seòrsa sin ann, agus mar sin tha mi a' smaoineachadh gu bheil gu leòr, mar a bha Seòras ag ràdh, a' tighinn a dh'aon ghnothaich dhan a' Ghàidhealtachd ach an cluinn iad an cànan, rud annasach a th' ann.

CM: Cuin, Mark, na do bheachd-sa 's tu eòlach gu sònraichte air Èirinn agus Alba, cuin a tha e iomchaidh a bhith a' bruidhinn na Gàidhlig? Cuin a tha e 's dòcha mì-mhodhail?

MW: Bhiodh e 's dòcha mì-mhodhail, chanainn fhìn, nuair a bhiodh cuideigin an làthair agus iad a' gabhail pàirt anns a' chòmhradh, no iad mar chuid dhen a' bhuidhinn a bhiodh an làthair timcheall a' bhùird no mar sin, bhiodh e mì-mhodhail 's dòcha an uair sin a bhith a' cumail ort ann an Gàidhlig. Ach tha e gu math fìor, 's tric a chuala mi daoine a thàinig dhan a' Ghàidhealtachd, can, 's thuirt iad, ò, bha sinn ann an Uibhist, no, bha sinn anns an Eilean Sgitheanach, agus cha chuala sinn facal Gàidhlig, air sgàth 's gu bheil daoine a' feuchainn gu bheil e nas modhaile Gàidhlig a bhruidhinn fhad 's a tha, fhios a'd, daoine bhon taobh a-muigh mun cuairt, air eagal 's gum bi iad 's dòcha am beachd gu bheil thu a' bruidhinn mun deidhinn a dh'aona ghnothach. Ach gu math tric 's e bristeadh-dùil a th' ann dha na daoine sin thig a-staigh. Tha iad airson cànan 's cultar an àite anns a bheil iad a chluinntinn, agus blasad dheth fhaighinn.

CM: Ach 's e rud a th' ann an Alba... ann an Alba, ge-tà, chan eil cuideam sam bith ga chur, mar eisimpleir, air oifigich, feadhainn a tha an sàs ann an obair ann am buidheannan riaghaltais a tha a' tighinn a dh'àitichean mar na h-eileanan, an t-Eilean Sgitheanach, a' Ghàidhealtachd, iadsan an cànan ionnsachadh. 'S ann a tha an cànan acasan againne.

MW: Agus can ann an Èirinn, can ma tha thu a' fuireach anns a' Ghàidhealtachd, thig bile dealain thugad ann an Gàidhlig, mur an iarr thu version Beurla, ma tha thu a' fuireach anns a' Ghàidhealtachd. Tha an dòigh anns a bheil iadsan a' coimhead air, feumaidh iad rud sam bith a tha iad a' dèanamh gu h-oifigeil a thairgse tro Ghàidhlig anns a' Ghàidhealtachd, agus chan e a-mhàin a thairgse tro Ghàidhlig, ach an t-seirbheis sin a thoirt tro Ghàidhlig anns a' chiad dol-a-mach, mura bi iarrtas ann a leithid a dhèanamh tro Bheurla, agus sin 's dòcha an t-eadar-dhealachadh as motha a th' ann, gu bheil daoine a' mothachadh gu bheil eadar-dhealachadh ann eadar sgìre far a bheil an cànan ga bhruidhinn agus sgìreachdan eile, sgìreachdan Galltachd, agus gum feum thu seirbheisean a chur air dòigh tron a' Ghàidhlig anns na sgìreachdan Gàidhealach sin. Sin 's dòcha an t-eadar-dhealachadh as motha a th' ann eadar Alba 's Èirinn.

CM: Air ais dhan a' Chuimrigh, ge-tà, agus Seòras Jones, can an-dràsta, anns a' Chuimrigh an-dràsta tha tòrr a bharrachd dhaoine ann an sin a' bruidhinn a' Chuimris. Nam b' e agus gun robh oifigeach a' tighinn a-steach a dh'àite far am b' e... far is e Cuimris cànan na h-àite, can gun robh cuideigin a' dol a thighinn a dh'obair air telebhisean no air rèidio no pàipearan-naidheachd, bhiodh e mar uallach orrasan cànan na dùthcha, cànan na sgìre ionnsachadh, nach bitheadh?

SJ: Uill, tha sin a rèir dè an dreuchd agus càite dìreach anns a' Chuimrigh am biodh tu anns a' chiad àite. Chan eil a h-uile h-àite cho làidir ri chèile. Ach an ìre mhath, a thaobh obair le ùghdarrasan ionadail, anns an taobh shiar co-dhiù, bhiodh duine an dùil gum biodh feum air... uill, far a bheil duine a' toirt seirbheis don t-sluagh mhòr, is tric a bhios a' chànain a dhìth airson na h-obraichean, na cosnaichean sin fhaotainn, agus tha mi a' smaointeachadh gu bheil sin glè cheart. Chan eil e daonnan cho uile-gu-lèir làidir a thaobh poileasaidh 's a bu chòir dha a bhith, ach dh'fhaodadh e a bhith gu mòr air atharrachadh nan rachadh cuideigin chun feadhainn de cheàrnaidhean an taobh an ear-dheas. Cha bhiodh an suidheachadh idir mar an ceudna. Ach tha mi a' smaointeachadh gu bheil buinteanas mòr aig a' ghnothach seo air fad ri stàideas agus inbhe oifigeil, oir tha mi cinnteach nach eil uiread de dhuilgheadasan ann ann an dùthchannan far a bheil daoine cleachdte ri dhà no trì a chànainean a bhith còmhla ri chèile anns an aon dùthaich. Tha mi cinnteach nach biodh na duilgheadasan ceudna a' togail cinn ann a... anns an Eilbheis, mar eisimpleir, far a bheil Gearmailtis agus Fraingis taobh ri taobh ach co-ionnan a thaobh inbhe, agus sin an rud as cudromaiche. Chan eil e a' cur mìr iongnadh air daoine. Tha iad an dùil agus tha fhios aca gu bheil feum air, corra uair, liuthaid foighidinn air an dà thaobh. Ach 's e an rud as miosa ann an seo gun urrainn do mhòran Sasannaich tighinn an seo gun... gun mhì-rùn sam bith a thaobh na cànain, ach gun tuigse sam bith aca anns a' chiad àite gu bheil a leithid a chànain ann san latha seo fhèin, agus chan e toiseach math a tha sin. Tha sin ag atharrachadh beag 's beag, ach tha feadhainn ann gun luaidh air feadhainn a bhios ag amharc sìos air a' chànain agus a' fanaid oirre.

CM: Uill...

SJ: Tha feadhainn ann nach eil fhios aca idir gu bheil a leithid ann.

CM: A Dhòmhnaill Mhàrtainn, anns an dealachadh, a-rèiste, an e seo am freagairt?

DM: Tha mi a' smaoineachadh gun tèid e beagan air adhart airson inbhe a thoir dhan a' Ghàidhlig ma gheibh sinn air adhart leis an iomairt a th' againn an-dràsta, agus tha mi a' smaoineachadh na h-eadar-dhealachaidhean air an robh Seòras agus Mark a' comharrachadh a thaobh suidheachadh na Cuimris agus suidheachadh na Gàidhlig ann an Èirinn, gur dòcha aon uair 's gum faigh sinn inbhe air choreigin airson na Gàidhlig, gun dèan sin feum

CM: Mo thaing dhan an triùir agaibh airson beachd a thoirt air a' chuspair, air a' cheist a tha seo nach fhalbh. Seòras Jones ann an Aberystwyth, Mark Wringe ann am Port Rìgh, Dòmhnall Màrtainn còmhla riumsa ann an seo ann an Steòrnabhagh.