Rannsaich

Prògram Choinnich

Ceann-latha 17 February 1998
Àireamh a’ chlàir 16221
Pàirt 1

fiosrachadh a' chlàraidh

Àireamh an Teip Thùsail

Program Choinnich 17.02.1998

Geàrr-chunntas

Daoine socharach agus cho doirbh 's a tha e faighinn thairis air a bhith cho diùid.

Tha an t-eòlaiche-inntinn Dòmhnall MacLeòid a' mìneachadh dè ag adhbharachadh diùideachd agus a' toirt beachd air a bheil na Gàidheil nas diùide na daoine eile san dùthaich. Tha Mòrag NicDhòmhnaill agus Dòmhnall Iain MacÌomhair, a bha le chèile gu math diùid, ag innse ciamar a fhuair iad seachad air. Tha iad cuideachd ag obair le clann agus tha iad a' bruidhinn air na tha iad a' faicinn am measg cloinne anns an latha an-diugh.

Àite Clàraidh

Siorrachd - Ros is Cromba

Paraiste - Steòrnabhagh

Eilean - Leòdhas

Baile/Àite - Steòrnabhagh

Cànan

Gàidhlig

Seòrsa

Rèidio

Cruinneachadh

BBC

Tar-sgrìobhadh

Coinneach MacÌomhair (CM): Nise, do dhuine a tha diùid, tha e na àmhghar aig amannan a dhol air beulaibh sluaigh ann an dòigh sam bith. Tha e duilich dhaibh an guth a thogail am measg dhaoine eile. Anns an t-saoghal a th' ann, nuair as e an guth làidir a tha a' faighinn làmh-an-uachdair ann an uimhir a shuidheachaidhean, 's e fìor dhuilgheadas a th' ann nuair nach urrainn do dhuine e no i fhèin a chur air adhart air sgàth iad a bhith cho diùid nan nàdar. Ach a rèir coltais, a dh'aindeoin nan duilgheadasan, tha daoine a tha diùid nan nàdar a' faighinn thairis air a sin, agus a' dol ann an suidheachaidhean far am feum iad a bhith air beulaibh sluaigh. Duine no dhithis dhiubh sin agamsa ann an seo air mo bheulaibh an-dràsta, ach an toiseach an psychologist, Dòmhnall MacLeòid, a tha còmhla rium ann an Tunbridge Wells. Dè th' ann an diùideachd, a Dhòmhnaill? A bheil... an e rud a th' ann a th' annainn bho thùs? No an e rud a th' ann a tha sinn ag ionnsachadh air sgàth mar a tha sinn a' faicinn timcheall oirnn?

Dòmhnall MacLeòid (DM): Uill, tha an dà chuid ann. Tha na h-existentialists a' cantainn, daoine man John Paul Satre, gur e an rud as uabhasaiche a tha sinne a' faicinn anns an t-saoghal idir, gur e sùil dhuine eile oirnn, the look of the other, agus gu bheil am feagal sin annainn gu nàdarrach, gu bheil feagal againn ro dhaoine eile 's gun fhios againn dè tha iad a' ciallachadh a dhèanamh oirnn aig àm sam bith. 'S e sin as coireach gu bheil gàire bheag agus 's dòcha latha... facal a' cur seachad an latha, gu bheil e gu math cudromach nuair a choinnicheas tu ri daoine, gu bheil thu a' sealltainn dhaibh nach eil thu a' dol a dhèanamh cron sam bith orra. Nise, tha an seòrsa faireachdainn sin anns a h-uile duine againn gu nàdarrach, air dòigh air choreigin. Tha e nas motha ann an cuid a dhaoine 's nas lugha ann an daoine eile. Agus cha chreid mi nach eil rud constitutional ann, mar gun canadh tu, ann an cuid a dhaoine, agus tha e gu math fìor cuideachd, man a thuirt thu fhèin, gur e rud a tha sinn a' faicinn anns na teaghlaichean againn, gur e sin a bhios sinn a' cleachdadh anns an t-saoghal... nuair a thèid sinn a-mach dhan t-saoghal.

CM: A bheil thusa a' smaoineachadh gur e rud Gàidhealach a th' ann, can an-dràsta, an taca ri Gallta, sinn a bhith diùid?

DM: Uill, chanainn fhìn sin aig toiseach-tòiseachaidh, mar gun canadh tu. Nuair a thòisich mi fhìn a' coimhead ris an seòrsa rud sin, bha mi ga mo choimhead annam fhèin. Nuair a bha mi fhìn òg, bha feagal dearg mo bheatha agamsa ron a h-uile duine. Cha b' urrainn dhomh a dhol do bhùth gun a bhith gu math... a' faireachdainn gu math truagh, agus nuair a thòisich mi... nuair a thòisich mi a' dèanamh òraidean 's rudan dhen t-seòrsa sin air beulaibh sluaigh, 's e rud duilich a bh' ann dhomh fhìn. Ach tha mi a' coimhead cuideachd, bha mi fhìn 's mo bhean, bha sinn a' teagasg fèin-chinnteas - assertiveness - ann an Oilthigh Mhanchester bho chionn dhà no thrì bhliadhnaichean ann a sheo, 's bhiodh a h-uile seòrsa duine a' tighinn thugainn - professors 's surgeons agus daoine acadaimigeach 's daoine... librarians, 's daoine dhen t-seòrsa sin a' tighinn thugainn nach saoileadh tu... agus fiù 's feadhainn lagha, nach saoileadh tu gum biodh an seòrsa rud sin a' cur maill sam bith air na daoine sin.

CM: Uill, tha dithis còmhla rium a-staigh anns an stiùidio ann an seo an-dràsta, agus tha an dithis aca ag ràdh rium bho... aig toiseach-tòiseachaidh gun robh iad uabhasach diùid, ach an dèidh sin tha iad air am bith-beò a dhèanamh a' seasamh air beulaibh dhaoine. An toiseach, Mòrag NicLeòid. Tha thusa, chan e a-mhàin gun robh... Mòrag NicDhòmhnaill, gabh mo leisgeil, tha thusa, chan e a-mhàin a' teagasg chloinne ach tha thu a' teagasg an fheadhainn a bhitheas a' teagasg na cloinne. Bha thu diùid nuair a thòisich thu a-mach?

Mòrag NicDhòmhnaill (MN): Uill, tha cuimhn' a'm nuair a bha mi òg, 's e rud a bh' ann, cha bu thoigh leam idir, idir a bhith... uill, sùilean an t-sluaigh orm, mar a bha Dòmhnall a' ràdh ann a shin, agus 's ann dìreach o dh'fhàs mi suas a fhuair mi thairis air a seo. An seòrsa obair a bh' agam, bha mi a' faicinn dìreach gum feumainn faighinn thairis air. Agus chan eil freagairtean furasta agamsa dhan a' chùis ann. 'S e dìreach, tha mi a' smaoineachadh, dèanamh cho math 's as urrainn dhut, agus d' aire a bhith air d' obair. Tha mi a' smaoineachadh dìreach gur ann mar sin a fhuair mi thairis air.

CM: Ach 's iomadh duine a bhios ag èisteachd an-dràsta, bidh iad ag ràdh riutha fhèin, uill cha deighinn-sa air beulaibh clas, cha deighinn-sa air beulaibh dhaoine eile a' bruidhinn. Ciamar a fhuair thusa seachad air a sin?

MN: Uill, mhothaich mi mar bu mhotha a bha mi ga dhèanamh 's mar bu trice a bha mi ris, fhios a'd, cha robh mo ghlùinean air chrith cho mòr 's cha robh mo bheul a' fàs cho buileach tioram. Ach mar a thuirt mi, chan eil freagairtean furasta agamsa. 'S e dìreach mar bu trice a bha mi ga dhèanamh, bha mi a' faighinn thairis air.

CM: An e aon dòigh 's dòcha a bhith ag ràdh riut fhèin, uill am Mòrag NicDhòmhnaill a tha a' dol air beulaibh dhaoine, chan e sin dha-rìribh, tha i a' dèanamh rudeigin, tha i a' bruidhinn mu dheidhinn foghlam, tha i a' bruidhinn mu dheidhinn rudeigin a tha fhios aice air, chan e sin an aon Mhòrag 's a tha a' dol dhachaigh air an oidhche idir. A bheil sgaradh mar sin ann?

MN: Uill, 's dòcha gu bheil. Och, tha mi cofhurtail gu leòr còmhla ri daoine air a bheil mi eòlach, ach tha mi a' smaoineachadh gur e dìreach nuair a chì thu tòrr de dh'aodainn air do bheulaibh, tha buaidh air choreigin aige ort. Chan eil fhios a'm dè th' ann. Chan e psychologist mar sin a th' annamsa. Chan urrainn dhomh a leughadh ceart.

CM: Uill, 's dòcha gun toir an psychologist mìneachadh air ann am mionaid no dhà. Còmhla rium cuideachd, Dòmhnall Iain MacÌomhair. Nise, tha e duilich dhòmhsa a chreidse, a Dhòmhnaill Iain, gun robh thusa diùid, ach tha thu ag ràdh gun robh?

Dòmhnall Iain MacÌomhair (DIM): Uill, tha mi a' creidse nuair a bha mi na mo leanabh gun robh, ceart gu leòr, bhon anns na làithean a bha sin bha fios agad, mar gum b' eadh, daoine far a bha iad ri modh agus mì-mhodh, agus bha fios agad dè cho fad 's a bu chòir dhut a dhol ann am fianais dhaoine. Nis, chan eil fhios a'm an e droch rud, no an e rud math a bha sin, ach cha robh clann bheaga an uair sin idir cho adhanntail, saoilidh mi, 's a tha iad an-diugh.

CM: Uill, gu dearbha, 's e rud a bhathas ag ionnsachadh dhuinn, 's e suidhibh ann an sin 's èistibh. Na bithibh a' togail ur guth. Nach e?

DIM: 'S e gu dearbha. Bha sin air a chur annainn. Ach aig a cheart àm, nuair a dheigheadh tu dhan an sgoil, agus a bhiodh tu còmhla ri do chomhaoisean fhèin 's mar sin air adhart, bha sin a' falbh, agus bha an [???] fhèin agus an saoghal a-muigh an sin a' toirt ort dìreach com-pàirteachadh anns a h-uile càil a bha a' dol.

CM: A bheil e nas duilich do dh'fhireannach 's dòcha na tha e do bhoireannach an toiseach a bhith a' gabhail ris gu bheil e diùid agus an uair sin rudeigin a dhèanamh mu dheidhinn airson faighinn thairis air?

DIM: Uill, chan eil fhios a'm. Man a tha mi ag ràdh, tha mi a' creidse gun robh mise socharach, ceart gu leòr, nuair a bha mi na mo leanabh, ach cha do rinn mi càil gnìomhachail a dh'aona ghnothaich airson faighinn thairis air socharachd sam bith, agus 's e an aon seòrsa dreuchd a bh' agamsa agus a th' agamsa a th' aig Mòrag ann an seo, far an robh sinn air beulaibh clas, agus dh'fheumadh tu airson do bhith-beò, dh'fheumadh tu a' chlann a bha sin a theagasg.

CM: Ach aon uair 's gun tigeadh tu a-mach às a' chlas, 's gun robh thu am measg do chomhaoisean fhèin, daoine a bh' anns an aon dreuchd riut fhèin, an robh thu cho adhanntail, an robh thu cho... an robh thu... no an robh thu cho diùid 's a bha thu mus deach thu a-steach dhan a' chlas?

DIM: Uill, 's dòcha gun robh na bu diùid, ceart gu leòr, aig toiseach gnothaich, can nuair a thòisich mi a' teagasg, ach dh'fhalbh sin ann am beagan ùine, feumaidh mi ràdh.

CM: A Dhòmhnaill, ag èisteachd ris an dithis a tha seo.

DM: Seadh.

CM: Dè tha thu ag ràdh mun deidhinn?

DM: Uill tha, tha sin dìreach... tha sin... an seòrsa rud a tha iad a' cantainn 's e an seòrsa rud a tha mise air a chluinntinn gu math tric. Tha e fìor dha-rìribh gu bheil e nas duilghe do bhoireannaich na tha e do dh'fhireannaich...

CM: A bheil?

DM: Agus... Uill, tha. 'S e rud a tha sa... 's e rud societal a th' ann, saoilidh mi fhìn, gur e... uill, roimhe seo co-dhiù, gun robh dùil aig daoine gum bitheadh boireannaich, nach biodh iad... gum biodh iad sàmhach 's nach biodh iad a' cantainn mòran de rud sam bith, agus tha aca ri faighinn thairis air a sin aig toiseach-tòiseachaidh, mus tòisich iad a' tighinn a-mach asta fhèin.

CM: A Mhòrag, a bheil thusa a' smaoineachadh gu bheil a' chlann a bhios tusa a' faicinn an-diugh, gu bheil iad cho diùid agus, can, a bha thusa, 's a bha mise, 's a h-uile duine againne, 's dòcha, dhen a' ghinealach againne?

MN: Uill, saoilidh mise nach eil, agus fhios a'd, tha dòighean-teagaisg an-diugh air atharrachadh cho mòr, mar a tha fhios aig a h-uile duine, agus tha a' chlann an-diugh, fhios a'd, tha misneachd air an togail... air a thogail cho mòr agus, fhios a'd, an seòrsa dòigh-teagaisg a th' anns na classrooms cuideachd, tha tòrr còmhradh na lùib, 's bidh iad a' bruidhinn ri chèile, 's cuideachd tha e air a chur orra a bhith a' bruidhinn ris a' chlas, agus fhios a'd, tha misneachd air a thogail mar sin.

CM: A bheil e air iarraidh air luchd-teagaisg fhèin a bhith a' dèanamh barrachd gus a bhith a' togail fèin-spèis chloinne, 's dòcha, an-diugh?

MN: Och uill, tha. Tha thu a' feuchainn ri seo a dhèanamh co-dhiù ann an diofar dhòighean. Tha a h-uile duine, saoilidh mise, math air rudeigin, agus tha thu a' lorg an rud air a bheil an leanabh math, fhios a'd, 's tha thu a' togail a' mhisneachd mar sin.

DM: Tha cuspair eile ann cuideachd, a thaobh teagasg, a shaoileas mi fhìn a tha uabhasach cudromach, agus 's e sin na còraichean a th' aig daoine. Nise, thathas a' teagasg do chlann an-diugh gu bheil còraichean aca, rud nach robh càil a lorg agamsa, cha robh dùil agamsa gun robh còir sam bith agam nuair a bha mi na mo leanabh.

MN: Tha sin ceart. Uill tha, fhios a'd, 's dòcha ann an aon seagh, canaidh gu leòr, uill tha a' chùis air a dhol cho... cus an taobh eile, ach 's ann a tha mise a' smaoineachadh air dìreach am broinn a' chlassroom. Fhios a'd, tha thu... tha thu a' teagasg dhan a... dhan a' chlann a bhith, uill, dòigheil ri chèile, 's tha sin a' togail misneachd na cloinne cuideachd.

CM: A bheil thu a' smaoineachadh, a Dhòmhnaill Iain, mar eisimpleir, gu bheil an seòrsa cùrsa a chuala sinn Dòmhnall ann an siud ag ràdh a tha e fhèin air a bhith a' ruith, agus gu bheil gu leòr dhaoine a' dol anns an latha an-diugh, 's e sin far a bheil iad ag ionnsachadh dhut thu fhèin a chur air adhart, a bheil sin a' dèanamh feum?

DIM: Uill tha mi a' creidsinn gu bheil, gu bheil e a' dèanamh feum do chuid, ach air an làimh eile, feadhainn a dh'fheumas iad fhèin a chur air adhart co-dhiù ma tha iad a' dol a bhith... ma tha iad gu bhith beò agus ma tha iad a' dol a mhairsinn anns an t-saoghal a tha ann, agus tha mi a' smaoineachadh gum feum sinn cuimhneachadh gu bheil an saoghal a th' ann an-diugh gu math eadar-dhealaichte eadhon bhon t-saoghal a b' aithne dhuinne nuair a bha sinn nar cloinn, agus mar a tha Mòrag ag ràdh, gun teagamh sam bith tha clann an-diugh air am brosnachadh gu bhith nas adhanntail a thaobh foghlam. Nar latha-ne, cha chanadh tu facal ris an tidsear gus an deigheadh... gus an deigheadh rudeigin fhaighneachd dhut.

CM: Tha sin seachd, ge-tà, nach eil?

DIM: Tha sin seachad gu ìre, tha. 'S dòcha gun canainn fhìn gu bheil cùisean 's dòcha air a dhol caran cus an taobh eile - chan eil mi buileach cinnteach. Saoilidh mi nach eil faisg uimhir a smachd, 's dòcha, aig òigridh orra fhèin agus a bha aca uaireigin.

CM: Bha sinn a' bruidhinn na bu tràithe gur dòcha gur e rud cultarach a tha seo cuideachd. A Dhòmhnaill, mar eisimpleir, bha thusa ann an Obar Dheathain gu bho chionn bliadhna no mar sin, no beagan a bharrachd. Tha thu a-nise ann am fìor cheann a deas Shasainn. A bheil thusa a' smaoineachadh gur e rud cultarach a th' ann cuideachd?

DM: Ò, tha na h-uiread dhen a sin ann, ceart gu leòr. 'S e rud a bha mi fhìn a' coimhead riamh, agus na daoine a bha còmhla rium anns an oilthigh, bha sinn an-còmhnaidh a' faicinn gun robh làmh-an-uachdair aig an fheadhainn aig an robh na Home Counties accents, agus 's e rud, tha sinn a' cluinntinn an seòrsa guth sin mar gum biodh cumhachd aig na daoine sin air dòigh air choreigin, gu 'm faigh thu thu fhèin a-mach às an dòigh smuaineachaidh sin. Agus tha... 's e rud cultarail a th' ann, agus tha daoine anns a' cheàrnaidh sa, tha iad, man a chanas sinn anns a' chànan eile, uabhasach pushy. 'S na h-Ameireaganaich. Chan eil càil... 's e na h-Ameireaganaich, 's iad an eisimpleir as fheàrr a th' ann de dhaoine nach eil diùid ann an dòigh sam bith, man as trice co-dhiù.

CM: Ach 's e a' cheist ge-tà, cuideachd, 's dòcha gu bheil sinne a' fàs agus cuideigin diùid, can, anns na h-Eileanan, air a' Ghàidhealtachd ann an seo, am bitheadh sinn ag iarraidh, Mhòrag, a bhith mar sin? Tha ceist ann an sin, nach eil?

MN: Uill, tha, tha sin ann. Saoilidh mise, tha tòrr, tòrr ri dhèanamh ri, fhios a'd, do nàdar fhèin, agus saoilidh mise mar eileanaich gu bheil sinn buailteach, fhios a'd, a bhith a' fàgail gu h-àraid còmhradh aig daoine eile. Ach saoilidh mi gu bheil sinn a' tighinn às a sin a-nise barrachd. Fhios a'd, tha sinn mothachail air gu bheil rud againn as fhiach innse agus bruidhinn mu dheidhinn, agus saoilidh mi gu bheil sinn a' bruidhinn a-mach barrachd a-nis.

CM: Ach nach eil sinne nas dualaich, a Dhòmhnaill Iain, 's dòcha nam b' e 's gun tigeadh Mòrag 's gun coisicheadh i sìos an rathad, 'Haoi, 's dè man a tha sibh fhèin?' 's ag èigheach 's mar sin, mar sin nach bi sinn ag ràdh, 'Cò an glaoic a tha siud?' gu h-ìosal nar measg fhèin. Sin an dòigh cultarach againne, nach eil?

DIM: Uill, tha sin fìor. Tha sin gu math fìor. Tha mi a' smaoineachadh gur e gnè a' Ghàidheil agus gnè an eileanaich, gu bheil e mothachail air dè an t-àite a tha aige, mar gum b' eadh, air taobh a-staigh mòr-shluaigh, agus chan eil teagamh sam bith, duine a chluinneas tu ag èigheach ri duine eile le guth àrd ann am fianais sluaigh, uill, tha thu a' toirt sùil no dhà air a leithid sin de dhuine. Tha mi a' smaoineachadh gur dòcha gur e sin dìreach ar gnè, agus chanainn-sa nach eil sìon ceàrr air a sin.

MN: Uill, tha dìreach, agus tha mi a' smaoineachadh... uill, cha bu thoigh leamsa gun atharraicheamaid anns an dòigh sin, fhios a'd, gum fàsamaid, can, coltach ri na h-Ameireaganaich, no daoine eile.

CM: Ach a Dhòmhnaill, tha thusa ag obair am measg òigridh cuideachd. An e sin an t-slighe air a bheil sinn?

DM: Uill 's e. Tha clann an-diugh, tha iad mothachail dha-rìribh gu bheil còraichean aca, 's ainmichidh iad an seòrsa còraichean a th' aca cuideachd. Agus tha... dè seòrsa rud a tha mi a' feuchainn ri ràdh... tha seòrsa de sgrìobhadh na Roinn Eòrpa mu dheidhinn na còraichean a th' aig clann, 's tha cuid a chlann, tha fhios aca air na còraichean sin, agus 's e rud a tha sin a tha a' dol air adhart air fad, ach 's e an rud a chanainn mu na Gàidheil, gu bheil gluasad an-diugh am measg na Gàidheil fad 's a bheil iad nas fèin-chinntich na bha iad a-riamh, ri mo chuimhne-sa co-dhiù. Agus tha am prògram sa fhèin, 's e pàirt dhen a sin, gu bheil an cànan ga chleachdadh, 's gu bheil daoine a' bruidhinn air na seòrsa cuspairean air a bheil sinn a' bruidhinn an-dràsta.

CM: Gun a bhith a' bòstadh, gun a bhith a' dèanamh cus dheth, ach dìreach a' bruidhinn air, dìreach mar dhaoine ciallach timcheall bùird?

DM: Seadh, gu dearbh.

DIM: Ach tha mi a' smaoineachadh cuideachd gu bheil inbhich ann a tha gu math diùid agus gu math socharach, a thuilleadh air cloinn, agus 's dòcha gur e as coireach ri sin, nach eil iad uabhasach fèin-chinnteach. Chì thu gu leòr dhiubh sin timcheall cuideachd.

CM: Ach mar a thuirt Mòrag, chan eil duine aca sin nach eil sgilean aca, ach 's e...

DIM: Ò, gun teagamh.

CM: ...dìreach a bhith a' tuigse gu bheil na sgilean sin aca, 's gu bheil rudeigin aca a tha airidh air iad a bhith 's fèin-spèis a bhith aca.

DIM: Gun teagamh.

MN: Tha sin ceart.

CM: Uill, mo thaing dhan an triùir agaibh airson bruidhinn riumsa ann an seo an-diugh gu dearbha. Tha mi toilichte gun d' fhuair a h-uile duine agaibh seachad air ur cuid socharachd agus gun an ìre co-dhiù 's gum b' urrainn dhuibh a thighinn a-steach a bhruidhinn riumsa ann an seo an-diugh. A Dhòmhnaill MhicLeòid, tapadh leatsa aon uair eile airson a bhith còmhla rinn ann an Tunbridge Wells ann an sin. Tha mi a' smaoineachadh gum feum sinn a bhith ga do thoirt a-steach an seo a h-uile seachdain airson a bhith a' mìneachadh dìreach dè tha 's dè nach eil ceart air na dòighean againn. Mo thaing do Dhòmhnall Iain MacÌomhair agus do Mhòrag NicDhòmhnaill airson a thighinn a-steach dhan an stiùidio ann an seo, dìreach a dh'innse mar a fhuair iad fhèin seachad air agus na rudan a tha iad a' faicinn am measg òigridh gu sònraichte anns an latha a th' ann an-diugh.

Cruth Inneal a' Chlàir

Dat

Càileachd an Fhuaime

Math