Uilleam Ros agus Mòr Ros.

Calum MacIllEathain: Agus an cuala sibh dad a dh'iomradh aca riamh air an tè a ghabh e... a ghabh e spèis dhi agus gun deach a losgadh mu dheireadh?

An t-Urr. Tormod Dòmhnallach: Ò, Mòr Ros. Ò, 's mi a chuala. Chuala, chuala. Chuala mi iomradh air a sin, chan ann a-mhàin anns an dùthaich seo ach ann am measg nan seann Ghàidheal thall ann an Canada. Chuala. Ò, 's e... 's e naidheachd anabarrach iongantach a th' ann an sin. Sgrìobh mi fhìn, sgrìobh mi beagan mu dheidhinn beatha agus bàs Uilleim Rois. 'S ann ann an Steòrnabhaigh ann an Leòdhas a thachair e rithe. Bha e fhèin agus athair, bhiodh iad a' dol mun cuairt mar cheannaichean-siubhail. Bha an obair a bha ann an sin air a meas an uair sin a cheart cho mòr agus cho urramach ri... ris a' mharsantachd choitcheanta an-diugh.

Agus bha adhbhar sònraichte ann, tha mi cinnteach, airson gun deach Uilleam timcheall cuide ri athair airson bliadhna no dhà mar cheannaiche-siubhail. Fhuair e sgoil mhòr, fhuair e fhèin 's a phiuthar sgoil mhòr, nach robh air a thoirt idir, idir seachad anns a' choitcheann do dh'òigridh an ama. Fhuair e eòlas air na cànanan mar a bha Laidinn agus Greugais ann am Farrais. Ach co-dhiù, gun a bhith a' leudachadh air a sin, chuir e barrachd ùidh anns a' Ghàidhlig, ann an cànan a dhùthchais, na ann an aon dhe na cànanan eile. Agus chuir e roimhe gum faigheadh e eòlas math air mar a bha a' Ghàidhlig air a labhairt, chan ann a-mhàin anns an Eilean Sgitheanach no ann an Geàrrloch air tìr-mòr, ach anns na h-eileanan. Agus 's e sin bu mhiann air gun robh e ann an cois athar a' dol timcheall mar cheannaiche-siubhail.

Oidhche shònraichte, nuair a bha iad ann an Steòrnabhaigh, fhuair iad cuireadh gu oidhche chiùil a bha air a cumail ann an aon de thallachan a' bhaile. Chaidh iad ann an sin. Agus sin far am faca e Mòr Ros, far an d' fhuair e a' chiad sealladh oirre. 'S tha e coltach gun do... gun do rinn bòidhchead na h-ighinn a bh' ann an seo - bha cuid ag ràitinn gun robh i càirdeach dha fhèin, agus tha mi ga chreidsinn - tha e coltach gun do rinn e... gun do dhrùidh e air a' bhàrd cho mòr agus gun do dh'iarr e oirre a phòsadh. Gheall i seo, tha e coltach, agus lean iad air adhart mar sin a' suirghe, agus ann an ceann greiseag b' fheudar da baile Steòrnabhaigh fhàgail cuide ri athair.

Agus bha esan fad an t-siubhail am beachd gun seasadh ise ri facal, 's gum pòsadh i e. Ach cha bu luaithe a chuir Uilleam Ros cùl ri Mòr na dhìochuimhnich i e ann an tomhas, agus thachair sgiobair saothaich rithe ann an Steòrnabhaigh, ris an do rinn i taobh na bu mhotha.

'S e bu cheann dhan a' chùis ach gun do dh'fhalbh i cuide ris an sgiobair agus phòs iad ann an Sasainn, ann am baile Liverpool. 'S bha am pòsadh air àite a ghabhail mun cuala Uilleam Ros guth dheth, ach nuair a chuala e mun a' chùis, ghabh e an gnothach cho mòr gu cridhe agus gun do chuir e gu laighe na leapa e.

Bhuail e air an uair sin. Cha robh e ro làidir co-dhiù. Bhiodh e a' faotainn a shàrachadh le mùchadh. Bha broilleach lag aige. Agus dhrùidh am bròn a bha ann an seo air cho mòr agus gun tàinig e gu caitheamh dha. 'S bha e greis air an leabaidh. 'S fhuair e an uair sin rudeigineach an uachdar air. Bha e na b' fheàrr, 's bha e cho math a' faireachadh agus gun robh e comasach air beagan obrach a dhèanamh. Thug iad dha co-dhiù dreuchd mar mhaighstir-sgoile ann an sgìre Gheàrrloch, agus mar fhear seinn anns an eaglais. Bha an uair sin a bheag no a mhòr de dh'airgead ann an cois na dreuchd a bha ann an sin.

'S bha e a' dol air adhart mar sin gu laghach 's a' faotainn a shlàinte. Ach tha e coltach nach do chòrd am pòsadh ri Mòr cho math 's a bha i a' smaoineachadh. Dh'fhalbh an sgiobair 's chaidh e gu ruige dùthchannan thall 's cha robh i a' cluinntinn dad bhuaithe. Agus nach ann a bhuail an t-aithreachas i, 's thòisich a cridhe fhèin air bristeadh, 's sgrìobh i gu Uilleam a' tagradh ris tighinn ga h-iarraidh 's a toirt leis a dh'ionnsaigh na Gàidhealtachd.

'S dh'fhalbh e. Dh'fhàg e Geàrrloch, 's chùm e air agus 's ann nuair a bha e dìreach aig Sruighlea, 's ann a thug e fa-near gu dè bha e a' dèanamh, 's cha deach e na b' fhaide. Thill e air ais. Ach ma thill, ghreimich an gnothach air, 's chaidh e gu laighe na leapa a-rithist. Agus bha e ann an sin a' sìor shìoladh 's a' sìor chnàmh às le bròn. Tha e air innse nuair a bha e air laighe na leapa, gun robh mòran aige de a bhàrdachd air a sgrìobhadh. Fhuair e a leithid de sgoil agus gun robh e comasach air a' Ghàidhlig a sgrìobhadh gu math. Agus bha mòran, mòran, mura robh a h-uile h-òran a rinn e riamh agus rann aige air a sgrìobhadh sìos ann an Gàidhlig. Chan eil againn ach beagan air sgeul dhe na h-òrain a rinn Uilleam Ros, 's ged nach robh e ach ochd bliadhna fichead nuair a chaochail e, rinn e a dhà no thrì rud agus th' againn air sgeula.

Ach co-dhiù, ghabh e aithreachas air leabaidh a bhàis gun do rinn e uiread de dh'òrain gaoil do Mhòr Ros agus gun do leig e leithid de ruith le inntinn agus le aignidhean, gun deach e tuilleadh 's fada ga moladh. Agus air an latha seo, latha brèagha samhraidh, dh'èirich e far na leapa 's thug e a-nuas pasg mòr, mòr, tomadach de na pàipearan air an robh na h-òrain aige sgrìobhte, agus chuir e am mullach an teine bad an dèidh bad dhiubh, gus an do loisg e am fear mu dheireadh. Bha e airson nach biodh aon diubh air fhàgail às a dhèidh. Ghabh e aithreachas gun do leig e ruith le earchainn cho mòr.

Nise, chuala mi innse eile air a sin. Agus a rèir na naidheachd eile a chuala mi, cha b' ann idir air leabaidh a bhàis a bha e nuair a thachair seo. 'S ann a bha e dìreach na dhuine òg nuair a bha e a' suirghe air Mòr, agus e an uair sin loma-làidir agus gun nì a' cur dragh air, agus e cho làn de ghràdh 's de ghaol do Mhòr Ros agus gun robh e mar smeòrach eile a' seinn fad an t-siubhail, a' sìor dhèanamh òrain do Mhòr agus do a bòidhchead.

Tha e coltach gum biodh òige an àite a' cruinneachadh air chèilidh ann an taigh athar. Cha robh iongnadh ann an sin nuair a bha bàrd a' fuireach ann, agus bàrd cho buadhmhor ri Uilleam Ros. An oidhche seo co-dhiù, chruinnich an òige mar a chleachd iad 's bha an taigh loma-làn. Dh'fhalbh Uilleam sìos gu ruige àite air choreigineach agus thàinig e a-nuas le ultach mòr, mòr dhe na pàipearan air an robh a bhàrdachd sgrìobhte. Tha e coltach gum faca athair feadhainn diubh co-dhiù, agus nuair a chunnaic e dè bha a' dol a thachairt, gun robh Uilleam a' dol a thòiseachadh air leughadh a chuid bàrdachd dha na gillean òga, na h-òrain gaoil seo anns an robh a leithid de mholadh air Mòr, dh'èirich e na sheasamh agus thug e [???] agus àithne theann dha mhac na h-òrain a thilgeil anns an teine air neo gun cuireadh e an dàrna leth dhen an òige a bha ga èisteachd far an cinn.

Nise, saoilidh sinn e rudeigineach annasach sin an-diugh. Ge-tà, nan robh sinn beò anns an latha a bha ann an siud, cha shaoileadh. Bha buaidh shònraichte aig bàrdachd agus grèim sònraichte aig bàrdachd air inntinn an t-sluaigh anns na làithean a bh' ann an siud nach eil aice an-diugh. Chaill na daoine anns an latha anns a bheil sinn beò, chaill iad an suim do bhàrdachd 's do litreachas. Agus cha robh e na iongnadh sam bith ged a bha eagal air athair gun dèanadh e inntinn na h-òige, gu sònraichte, rudeigineach a ghluasad agus a chur troimh-a-chèile. Agus tha e air innse gun do ghabh am bàrd comhairle athar agus gun tug... gun do thilg e anns an teine an t-ultach phàipeirean. Ach mun do rinn na lasraichean grèim orra uile, leum fear de na balaich a-null agus spìon e làn a dhùirn de na duilleagan agus thug e leis iad. Agus tha e air innse gur ann air na dearbh dhuilleagan sin a fhuaradh na h-òrain a tha an-diugh againn air sgeula, ach loisgeadh a' chuid bu motha dhiubh.

Nise, gu bhith a' tighinn a dh'ionnsaigh na crìche, na crìche iongantach agus na crìche dhuilich a thàinig air Mòr Ros. Mar a thuirt mi, thill Uilleam Ros dhachaigh. Dh'fhàg e Sruighlea às a dhèidh 's thill e do Gheàrrloch 's chaidh e gu laighe na leapa. Agus mu dheireadh thall chaochail e leis a' chaitheamh.

Co-dhiù no co-dheth, an dearbh oidhche a bha e a' gleachd ris a' bhàs, ann am Bad a' Chrò an Geàrrloch, bha Mòr Ros ann am baile mòr Liverpool agus i ga h-ullachadh fhèin airson a dhol a-mach gu bàl, bàl-dannsa. Bha gu leòr aice dhen an t-saoghal, bha i glè chofhurtail, 's bha a h-uile nì 's goireas aice a cheannaicheadh airgead, ach toileachas-inntinn cha robh aice. Bha seirbheiseach co-dhiù, searbhanta aice, agus bha i ga cuideachadh 's i ga dèanamh fhèin suas ann an geal airson a dhol a-mach chun a' bhàl-dannsa. Anns an dearbh mhionaid sin fhèin, chuala iad bualadh anns an doras. Chunnaic an t-searbhanta, chunnaic i... chunnaic i Mòr Ros a' clisgeadh.

"Thalla," ars ise fo h-anail ris an t-searbhanta, "agus seall cò th' anns an doras. Chanainn," ars ise, "nam biodh Uilleam Ros beò, chanainn gur e am bualadh aige a th' ann an siud."

Chaidh an nighean chun an dorais mar a dh'iarradh oirre, 's dh'fhosgail i an doras, agus thill i anns a' mhionaid agus thuirt i:

"Ò," ars ise, "tha duine òg," ars ise, "ann an deise Ghàidhealach anns an doras."

Dh'innis i a choltas agus dath aod-... dath a shùilean 's dath fhuilt.

"Ò," arsa Mòr Ros, "'s e Uilleam Ros a th' ann."

'S dh'fhalbh i a' dol a fhreagairt an dorais i fhèin. 'S e coinnlean a bh' aca. 'S e coinnlean bu trice a bh' ann an uair ud a bha a' dol. 'S thug i leatha tè dhe na coinnlean 's chaidh i chun an dorais. 'S ge be air bith gu diod a chunnaic ise ann an sin, leis mar a chaidh i na cabhaig agus na boil nach ann a ghlac a' choinneal, lasair na coinnle, an t-aodach geal... pàirt den aodach gheal phailt a bh' oirre, agus tha fios agaibh mar a bha na h-aodaichean anns an latha a bh' ann an siud, cho farsaing 's cho pailt 's a leithid ann dhiubh, chaidh i suas na smàl agus na lasraichean, agus mun d' fhuair iad freastal oirre, 's a teanacas, bha i air a dhol na teine. 'S thug i suas an deò ann an sin. 'S bha e air a ràitinn gur e sin an dearbh oidhche anns an do chrìochnaich Uilleam Ros a bheatha ann am Bad a' Chrò ann an Geàrrloch.